Mensenrechten zijn formeel vastgelegd in mensenrechtenverdragen en worden concreter in nationale wetgeving. Wie vindt dat zijn rechten geschonden worden, kan naar de rechter stappen. De rechter beoordeelt de klacht, weegt die af tegen argumenten van de tegenpartij en neemt een beslissing. Een onafhankelijke rechterlijke macht is een noodzakelijk sluitstuk om mensenrechten af te dwingen.
Daarom moet de rechtbank toegankelijk zijn voor iedereen, zodat éénieder ook de stap kan zetten als hij of zij meent in zijn of haar rechten geschonden te zijn. Veel mensen schrikken er echter voor terug om dat te doen. Sommigen hebben bijvoorbeeld weinig vertrouwen dat het iets zal uithalen. Of vrezen een lange en aanslepende procedure.
Sommigen hebben weinig vertrouwen dat het iets zal uithalen. Of vrezen een lange en aanslepende procedure.
Ook de kosten schrikken sommige mensen af. Gerechts- en advocaatskosten kunnen oplopen en zijn niet precies voorspelbaar. We merken op het Kinderrechtencommissariaat dat sommige mensen zich hierdoor niet (meer) tot de rechter wenden. Bijvoorbeeld, als na verloop van tijd de afspraken over de kinderen die ouders bij een scheiding vastlegden toe zijn aan actualisering, wenden ze zich toch niet tot de familierechter. Sommige mensen met een laag inkomen kunnen beroep doen op gratis juridische bijstand van een pro deo advocaat. De toegankelijkheid en kwaliteit van die pro deo regeling is heel belangrijk.
Ook minderjarigen die juridisch advies willen inwinnen of voor de rechter komen, hebben recht op een pro deo advocaat. Dat is logisch, omdat minderjarigen per definitie niet of nauwelijks eigen inkomsten kunnen verwerven. Wanneer minderjarigen worden verdacht van het plegen van een jeugddelict krijgen zij gratis bijstand van een opgeleide jeugdadvocaat. In een procedure voor de familierechtbank die ook hen aanbelangt, hebben minderjarigen het recht om te worden gehoord door de familierechter. Vanaf de leeftijd van 12 jaar moet de rechter de minderjarige uitnodigen voor een gesprek, en ook rekening houden met diens mening. Het kind jonger dan 12 jaar kan een gesprek met de rechter vragen, wat de rechter in principe niet kan weigeren.
Door zo op verschillende manieren aan een kindvriendelijke justitie te werken, krijgen ook kinderen en jongeren de rechtshulp waarop ze recht hebben. Er blijft echter een hiaat. Minderjarigen kunnen niet zelfstandig een procedure inleiden bij de rechter. Ze hebben wel rechten, ze zijn rechtsbekwaam, maar niet procesbekwaam: om deze rechten uit te oefenen zijn ze afhankelijk van hun wettige vertegenwoordigers, meestal hun ouders.
Dat is soms een struikelblok. Soms hebben een kind en zijn ouders immers tegengestelde belangen. Zo klopte Annelies (16 jaar) aan bij de Klachtenlijn van het Kinderrechtencommissariaat. Haar ouders zijn gescheiden en ze heeft met geen van beiden een goede band. Ze vond een veilige plek in het gezin van haar vriend. Haar ouders willen haar niet financieel ondersteunen. Ze weigeren om haar studie te betalen. Annelies wil met een procedure voor de rechter haar ouders dwingen om bij te dragen in haar kosten voor opvoeding en opleiding, maar botst op haar procesonbekwaamheid.
Om dat soort situaties op te lossen, vraagt het Kinderrechtencommissariaat dat ook jongeren – zeker vanaf 12 jaar – de bevoegdheid krijgen om naar de rechter te stappen. Zo zouden ook zij ten volle artikel 8 van het Universeel Verdrag voor de Rechten van de Mens kunnen uitoefenen.
Over Naima Charkaoui
Naima Charkaoui is vanaf maart 2019 de Kinderrechtencommissaris ad interim. Ze was al actief op het commissariaat als beleidsadviseur en stond daarvoor aan het hoofd van het Minderhedenforum. Mensenrechten, kinderrechten en diversiteit zijn haar stokpaardjes. In haar boek Racisme. Over wonden en veerkracht houdt ze een pleidooi voor een betere ondersteuning van de slachtoffers van racisme.